KUFANANA NA KUTOFAUTIANA KWA LEKSIKOGRAFIA, LEKSIKOLOJIA
NA LEKSIKONI.
Katika
kujadili mada hii tutaanza kufasili maana ya leksikografia, leksikolojia na
leksikoni kisha tutajadili zaidi kuhusu tofauti zilizopo baina ya leksikografia,
leksikolojia na leksikoni na mwishowe tutaweka hitimisho la mada yetu pamoja na
marejeo.
Wataalamu
mbalimbali wametoa fasili ya Leksikografia kama vile Mdee (1985) anaeleza leksikografia ni usawiri
wa kamusi, Huu ni utaalamu au utaratibu wa kukusanya msamiati pamoja na tafsiri
yake na kuupanga katika kitabu cha maneno ambacho huitwa Kamusi.
Fasili
hii ya Mdee ina udhaifu kwani Kamusi siyo lazima iwe imeandikwa katika kitabu
pekee, bali kutokana na maendeleo ya sayansi na teknolojia siku hizi kamusi
zimeweza kuandikwa katika elektroniki mfano kompyuta na simu za mkononi.
Hali
kadhalika Oxford dictionary (2001) Leksikografia ni kitendo cha kuunda kamusi.
Hivyo
basi kutokana na fasili hizo tunaweza kufasili leksikografia kuwa ni sehemu ya isimu inayojihusisha na uundaji
wa kamusi. Leksikografia inafafanua maneno na kuweka wazi matumizi na miundo ya
maneno.
Taaluma
hii ya leksikografia tunaweza kuigawa katika sehemu kuu mbili:-
(1) Leksikografia
ya vitendo
(2) Leksikografia
ya kinadharia
Leksikografia
ya vitendo. Ni sanaa ya kukusanya, kuandika na kuhariri kamusi. Wakati Leksikografia
ya kinadharia. Ni mwongozo wa kitaaluma wa kueleza na kufafanua uhusiano wa
semantiki, sintagmatiki na pragmatiki katika leksikoni ya lugha, kuendeleza
nadharia zinazounda kamusi na kuhusianisha data katika kamusi.
Kwa
ujumla leksikografia inajihusisha na kubuni, kukusanya, kutumia na kutathimini
kamusi kwa ujumla. Hali kadhalika leksikografia inajihusicha na fonolojia,
mofolojia, semantiki au maana pamoja na miundo ya maneno kwa ujumla.
Pia kwa mujibu wa Oxford (2001) leksikolojia
inahusu mfumo, maana na tabia za maneno.
Hivyo
tunaweza kufasili leksikolojia kuwa ni sehemu ya isimu inayojishughulisha na
maneno, asili na maana, mofolojia ya maneno, mahusiano ya maana ya maneno, makundi
ya maneno na leksikoni kwa ujumla. Wakati mwingine leksikografia huchukuliwa
kama tawi au sehemu ya leksikolojia. Lakini vitu hizi havipaswi kuchanganywa
kwa sababu wanaleksikolojia wanaoandika kamusi ndiyo wanaleksikografia.
Ikumbukwe kuwa leksikolojia halisi ipo katika nadharia tu kwa sababu
leksikografia sifa yake kubwa ipo katika vitendo ingawa ina nadharia yake.
Hali
kadhalika tunaweza kufasili leksikoni kama ilivyofasiliwa na oxford (2001) kuwa
ni msamiati wa mtu, lugha au tawi la maarifa. Huu ni ule msamiati wote uliopo
kichwani mwa mzungumzaji wa lugha. Leksikoni ndio nguzo au chanzo cha data za
wanaleksikolojia na wanaleksikografia katika mchakato mzima wa uandaaji wa
kamusi.
Baada
ya kuangalia fasili ya dhana hizo tatu sasa tujikite katika Mfanano uliopo
baina ya leksikografia, leksikolojia na leksikoni kama ifuatavyo:-
Leksikografia,
leksikolojia na leksikoni zinajihusisha na msamiati wa lugha. Leksikografia
hukusanya msamiati na maana zake na kutunga kamusi ambalo hutoa ufafanuzi juu
ya msamiati ya lugha. Hali kadhalika leksikolojia hujihusisha na msamiati
katika kuelezea maana na matumizi ya maneno husika kwa jamii husika. Pia
leksikoni ni jumla ya msamiati uliopo katika kichwa cha binadamu ambapo
wanaleksikografia na wanaleksikolojia wanaweza kuutumia msamiati huo katika
kuunda kamusi ya lugha.
Leksikolojia
na leksikografia hutegemea watumiaji wa lugha katika kukusanya data zake kwani
zote hujihusisha na leksikoni. Hivyobasi leksikografia na leksikolojia
hutegemea leksikoni iliyopo kichwani mwa mtumiaji wa lugha.
Leksikografia
na leksikolojia zimetokana na maneno ya kigiriki ambayo ni “lexico” likiwa na
maana ya maneno. Leksikolojia limetokana na neno “lexico” (maneno) na logos (sayansi)
ikimaanisha sayansi ya maneno wakati leksikografia imetokana na neno “lexico” (maneno) na “graph” (kuandika) ikiwa na maana
ya kuandika maneno.
Zote
zinahusika na uwanja wa kiisimu ujulikanao kama semantiki. Leksikografia licha
ya kujihusisha na nyanja nyingine kama vile fonolojia na mofolojia pia
inajihusisha kwa kiasi kikubwa na semantiki kwani hata hapo mwanzoni kamusi
ziliandikwa kwa kuzingatia semantiki. Huangalia maana ya msamiati katika
kutunga kamusi hali kadhalika leksikolojia pia hujikita katika maana na
matumizi ya msamiati. Leksikoni iliyopo kichwani mwa mzungumzaji hebeba maana
ya maneno katika lugha.
Zote
zinahusu etimolojia ya maneno Katika kupata data za kimofolojia na kisemantiki
za leksimu, kamusi pia hutusaidia katika kutapa taarifa za kimuundo zinazohusu
asili ya maneno na taarifa za kihistoria kuhusu mabadiliko ya maneno na
matumizi ya maneno.
Baada
ya kuangalia ufanano huo sasa tugeukie katika Utofauti uliopo baina ya
leksikografia, leksikolojia na leksikoni. Utofauti huo unaweza kufafanuliwa
kama ifuatavyo:
Leksikografia
inafikiriwa kuwa ni kongwe kuliko leksikolojia kwani utungaji wa kamusi
inasadikika kuwa ulifanywa na wayunani tangu karne ya kwanza hata hivyo
maandishi hayakuwa kamusi kama tujuavyo leo bali yalikuwa maana ya maneno na
maana zake. Orodha ya namna hiyo ilikusanywa na wakina Pamphilus, Athicists
(karne ya pili) na Hesyelius (karne ya tano) wote wa Alexandria. Wakati
leksikolojia ilianza miaka ya 1820 ingawa inasemekana kuwa kulikuwa na wanaleksikolojia
kabla ya neno leksikolojia kupatikana. Vilevile leksikoni iliyopo kichwani mwa
mzungumzaji hupata au huamili katika kipindi cha makuzi. Hivyo mtu hupata
msamiati kadri anavyokua katika jamii. Bila shaka leksikoni ndiyo nguzo kuu ya
leksikografia na leksikolojia.
Tofauti
nyingine ipo katika Malengo. Malengo ya leksikografia kiujumla ni kubuni,
kukusanya, kutumia na kutathimini kamusi au kuunda kamusi. Wakati leksikolojia
malengo yake ni kuchunguza etimolojia, maana na matumizi ya maneno. Malengo ya
leksikoni ni kuhifadhi msamiati kichwani mwa mzungumzaji itakayomsaidia katika
mawasiliano.
Pia
tofauti nyingine ni Mabadiliko. Kila siku msamiati mpya huongezeka katika leksikoni
iliyopo kichwani mwa mzungumzaji. Leksikoni hubadilikabadilika. Maneno mapya
huongezeka, baadhi ya maneno mapya huongezeka. Baadhi ya maneno hudendeshwa na
mengine huboreshwa. Lakini katika leksikografia, mwanaleksikografia anapounda
kamusi yake hubaki kama ilivyo hadi hapo atakapounda kamusi nyingine iliyobora
kupita ile ya kwanza. Hivyobasi ni vigumu kamusi kuweza kupokea mabadiliko ya
msamiati na maana zake mara kwa mara kuendana na mabadiliko ya jamii. Kwa
upande wa leksikolojia kwa kiasi fulani huweza kupokea mabadiliko kwani
leksikolojia ipo katika nadharia.
Tofauti
nyingine ni kuwa Leksikolojia hujihusisha na sifa za jumla, sifa ambazo
zinaweza kuonekana katika mpangilio maalumu wakati leksikografia inajihusisha
na sifa ya maneno kiupwekeupweke. Zgusta (1973:14).
Hali
kadhalika Katika taaluma ya leksikolojia maana ya maneno ni elekezi ambayo
yanaongozwa na nadharia ya kisemantiki na muundo wa maneno wakati katika
leksikografia maana zake nyingi ni fafanuzi ambapo maana ya maneno hutegemea na
wazungumzaji wa lugha siyo mwanaleksikografia (Mtengenezaji wa kamusi).
Tofauti
nyingine ni Idadi kamili ya maneno. Kiujumla hauwezi kutambua idadi kamili ya
msamiati katika leksikoni iliyopo kichwani mwa mzungumzaji kwani kila siku
mzungumzaji huingiza msamiati mpya kichwani mwake. Hivyo ni vigumu kutambua
idadi halisi ya msamiati alionao. Lakini katika leksikografia idadi ya msamiati
uliopo katika kamusi huweza kujulikana na kubainishwa wazi wazi. Hii inatokana
na ukweli kwamba kamusi huwa na idadi ya misamiati kulingana na aina ya kamusi
ambayo mwanaleksikografia amedhamiria kuiandaa.
Tofauti
nyingine ni uwasilishwaji wa misamiati kama vile Kichwani au katika maandishi.
Inatambuliwa kuwa leksikoni ipo kichwani mwa mzungumzaji wa lugha, ambayo humwezesha
katika kukabiliana na majukumu yake ya mawasiliano na wakati mwingine leksikoni
hii iliyopo kichwani mwa mzungumzaji huwa ndio chanzo cha data zitumiwazo na
wanaleksikografia katika kutunga au kuandaa kamusi. Ila tunapozungumzia
leksikografia hapa tunapata nafasi ya kuiona misamiati na maana zake katika
maandishi. Hivyo maandishi haya ambayo huitwa kamusi huwa ni ufafanuzi tosha
juu ya maneno au misamiati inayotumiwa na watumiaji wa lugha.
Hivyo
basi kwa kuhitimisha tunaweza kusema kuwa licha ya tofauti zilizopo juu ya
dhana hizi tatu, lakini leksikografia, leksikolojian na leksikoni zinahusiano
wa karibu hasa katika mchakato mzima wa kukusanya na kuandaa kamusi. Hivyo hatuwezi
kuzitenganisha dhana hizo bila kuona mapungufu.
MAREJEO.
Mdee,
J.S (1985) “Ukusanyaji wa data ya
Leksikografia na Matatizo yake: Mifano
kutoka Kiswahili katika Mulika na. 17. Dar es salaam. TUKI
Mdee,
J.S (1997) Nadharia na Historia ya
Leksikografia. Dar es salaam. TUKI Oxford
(2001) Concise Oxford Dictionary. UK.
Oxford University Press.
Kiswahili Kitukuzwe
ReplyDelete